Matrioszka - Rosjanka o japońskich korzeniach

Matrioszka - rosyjska piękność, która zdobyła serca wielbicieli folkloru i sztuki ludowej na całym świecie. To nie tylko zabawka, a nośnik rosyjskiej kultury, symbol rosyjskości, a dla cudzoziemców obowiązkowa pamiątka z podróży do Rosji. Matrioszka jest uznawana za tradycyjny rosyjski produkt na równi z tacami z Żostowa, czy orenburskimi chustami. Aż trudno uwierzyć, że pojawiła się w Rosji nieco ponad wiek temu.

Matrioszki to już nie tylko drewniane laleczki wkładane jedna w drugą. Szklanych matrioszek na choinkę, breloczków, kolczyków, wisiorków i innych "matrioszkowych" ozdób nie brakuje w rosyjskich sklepach i na bazarach. Zwłaszcza w Sergijewom Posadzie - stolicy rosyjskiej matrioszki.

Od skośnookiego mędrca do słowiańskiej ślicznotki

Pierwsza matrioszka - krągła i pyzata, wesoła wiejska dziewczyna z warkoczem, ubrana w sarafan, pojawiła się w rosyjskiej sztuce ludowej całkiem niedawno. Jej prototypem była figurka buddyjskiego mędrca Fukurumy, przywieziona z japońskiej wyspy Honsiu do Abramcewa pod koniec XIX wieku. Drewniany mędrzec miał podłużną głowę i dobroduszną twarz. Zachwycony i zainspirowany uroczą zabawką rzemieślnik Wasilij Zwiozdoczkin na początku lat 90. XIX wieku wystrugał pierwszą rosyjską matrioszkę. Chociaż istnieje legenda według której pierwsze tego typu figurki miał tworzyć rosyjski mnich, zamieszkały w Japonii.

Pierwsze rosyjskie matrioszki

W warsztacie Sawwy Mamontowa matrioszki Zwiozdoczkina dosłownie i w przenośni nabrały rumieńców. Drewniane krasawice zostały pomalowane gwaszami według szkiców Siergieja Maliutina. Pierwsza matrioszka składała się z ośmiu elementów, przedstawiających zarówno dziewczęta, jak i chłopców, a najmniejsza, "niepodzielna" matrioszka była niemowlęciem.

Dlaczego właśnie matrioszka?

W kwestii pochodzenia nazwy zabawki teorii jest kilka. Część historyków twierdzi, że nazwa "matrioszka" pochodzi od lubianego i powszechnego na Ruski imienia Masza, Mania. Inni uważają, że jest to po prostu zdrobnienie imienia Matriona. Jest też niewielka grupa badaczy, która korzeni matrioszki doszukuje się w hinduizmie. Nazwa rosyjskiej lalki miałaby według nich być związana z imieniem bogini-matki Matri.

Pod koniec XIX w Rosji można było zaobserwować wzrost zainteresowania historią, sztuką ludową i folklorem. Był to idealny moment dla matrioszki, która błyskawicznie zyskała wielką popularność i stała się ulubienicą Rosjan. Mimo że jej docelowymi odbiorcami miały być dzieci, matrioszką interesowali się także dorośli, a zwłaszcza kolekcjonerzy dzieł sztuki. Na fali popularności zaczęto produkować matrioszki "opowiadające" historie, czyli pomalowane nie w kwieciste ornamenty, a w scenki rodzajowe.

Matrioszka wyrusza w podróż

W 1900 roku matrioszki doszły nawet do Paryża, gdzie były eksponatami na Wystawie Światowej. Rosyjskie lalki zdobył tam medal i zyskały uznanie na całym świecie. Na początku XX wieku niektóre matrioszki rzeczywiście nauczyły się chodzić - miały ruchome nóżki, ubrane w kapcie, dzięki którym mogły poruszać się po równi pochyłej. Nazywano je matrioszkami-chodzikami.

W 2005 roku rosyjskie matrioszki zostały zaprezentowane na międzynarodowej wystawie produktów wysokiej jakości "Ambiente-2005" we Frankfurcie nad Menem. 

Matrioszka dawniej i dziś

Zasady tworzenia matrioszek nie zmieniły się od początków ich istnienia. Produkuje je się z dobrze wysuszonego starego drewna lipowego lub brzozowego. Proces produkcji zawsze rozpoczyna się od najmniejszej laleczki, która może być nawet tak maleńka jak ziarnko ryżu. Struganie matrioszek nie jest prostym zadaniem i nauka tej sztuki trwa latami. Najwięksi mistrzowie potrafią wystrugać matrioszkę z zamkniętymi oczami.

Gotowe "szkielety" matrioszek najpierw są gruntowane, potem malowane, a na końcu lakierowane. W XIX wieku drewniane zabawki malowano wyłącznie gwaszami. Obecnie używa się również akwareli, tempery oraz farb anilinowych, ale gwasz nadal jest ulubioną farbą artystów, zajmujących się ozdabianiem matrioszek. Najpierw maluje się twarz matrioszki i barwny fartuszek, dopiero potem - sarafan i chustę. Od połowy XX wieku matrioszki nie tylko się maluje, ale też ozdabia, np. koralikami, masą perłową, diamencikami itp.

Jest kilka miast i wsi w Rosji, które tradycyjnie zajmują się wyrobem matrioszek. Każde z tych miejsc stara się mieć swoją charakterystyczną odmianę matrioszki. We wsi Połchowskij Majdan prawie wszyscy mieszkańcy zajmują się produkcją laleczek, które wyróżnia element dzikiej róży, będący głównym ornamentem tutejszych matrioszek. Z kolei w wiosce Krutiec twórcy eksperymentują z kształtem i kolorami lalek. Matrioszki z Siemionowa wyróżniają się częściowo niezamalowaną powierzchnią i dużym bukietem kwiatów na fartuchu. Poza tym siemionowskie są one wyjątkowo pojemne - zwykle zawierają od 15 do 18 elementów, a rekordową okazała się matrioszka mieszcząca w sobie 72 lalki. Największa z nich miała metr wysokości.

Matrioszka stała się tak ważnym elementem kultury i rosyjskiej rzeczywistości, że poświęcono jej całe muzea. Pierwsze w Rosji i na świecie muzeum matrioszki zostało otwarte w 2001 roku w Moskwie. Moskiewskie muzeum matrioszki mieści się w siedzibie Fundacji Rzemiosł Ludowych. W 2004 roku podobne muzeum otwarto w obwodzie niżnonowogrodzkim. Tamtejsza kolekcja matrioszek liczy ponad 300 eksponatów, wśród których są: unikalna matrioszka wielkości ziarnka ryżu, matrioszka 40-elementowa oraz słynne matrioszki z Połchowskiego Majdanu

Wizerunek matrioszki łączy w sobie mistrzowską sztukę i wielkie uwielbienie dla rosyjskiej kultury ludowej. Po dziś dzień na ulicach największych rosyjskich miast można kupić różnorodne suweniry, wśród których od ponad wieku niepodzielnie królują drewniane matrioszki. Mimo wielu ich rodzajów - istnieją laleczki przedstawiające polityków, postaci z bajek, gwiazdy show-biznesu - myśląc "matrioszka", widzimy piękną rosyjską dziewczynę w kolorowym stroju ludowym.