Samowar - miedziany symbol Rosji

Wzmianki o samowarach pojawiły się już w 1746 roku, ale kto i gdzie zbudował pierwszy samowar nie wiadomo. Przez wieki jego budowa prawie się nie zmieniła. Dziś samowar jest elementem folkloru Rosji i jednym z najbardziej kojarzonych z tym krajem przedmiotów.
 

Tak jak i większość rozmaitych wynalazków, samowar miał swoich poprzedników. Było to przede wszystkim chińskie ho-go, w którym jednak w odróżnieniu od samowaru podawano zupę (a nie parzono herbatę). Podobne naczynia do podgrzewania wody i przyrządzania gorących posiłków znane były także w starożytnym Rzymie. Pierwsze samowary, zarówno pod względem konstrukcji jak i zewnętrznego wyglądu, najbardziej przypominały XVIII-wiecznie angielskie przyrządy do gotowania wody.

Według legendy samowar pojawił się w Rosji w czasach Piotra I. Car często bywał w Holandii, skąd czerpał inspiracje i przywoził do Rosji rozmaite pomysły i przedmioty. Wśród nich miał być też samowar. Pod koniec XVIII stulecia rosyjski samowar miał już swój niepowtarzalny kształt i mechanizm, który praktycznie nie uległ zmianie do dziś. Na przestrzeni dziejów wygląd samowarów zmieniał się nieznacznie w zależności od obowiązującej mody. Początkowo urządzenia te odznaczały się cechami stylu rokoko, później empire i modernizmu. Jednakże wnętrze samowaru pozostawało bez zmian.

Przekrój samowaru

Początkowo samowarami posługiwano się przede wszystkim podczas podróży, Dlatego też pierwsze samowary były niewielkie i miały odczepiane nóżki. Największą popularnością cieszyły się samowary o pojemności 3-8 litrów, ale produkowano też większe - nawet 15-litrowe. Ciekawostką jest fakt, że w tamtych czasach cena samowaru zależała od jego wagi - im był cięższy, tym droższy.

Od Moskwy do Tuły

W 1766 roku w Moskwie A. Szmakow uruchomił pierwszą fabrykę samowarów. W przededniu Wojny Ojczyźnianej 1812 roku największym przedsiębiorstwem produkującym samowary była fabryka Piotra Silina, znajdująca się w guberni Moskiewskiej. Rocznie wytwarzano tam ok. 3000 samowarów. Jednak w połowie XIX wieku to odległa o 180 km Tuła zyskała miano "stolicy samowarów". Tam masowa produkcja samowarów rozpoczęła się pod koniec XVIII wieku, gdy ślusarz Licisyn otworzył swój niewielki warsztat przy ulicy Sztykowej. W XIX wieku działało w Tule już ponad 80 zakładów produkujących samowary. 

Obraz A. Siliwonczika

Z czasem fabryk powstało tako dużo, że dla odróżnienia samowary zaczęto znakować symbolami poszczególnych zakładów. Tulskie samowary szybko zyskały sławę w całym kraju. Rokrocznie na przełomie maja i czerwca "herbaciane maszyny" spławiano po Oce aż do Niżnego Nowogrodu, gdzie odbywały się słynne jarmarki. Najwięksi producenci otwierali swoje sklepy w Moskwie, Petersburgu i innych dużych miastach.

Proces budowy samowaru był niezwykle żmudny i wymagał świetnej organizacji. Pracę dzielono między rzemieślników siedmiu specjalności. Każdy zajmował się tylko jedną częścią samowaru. Nad detalami pracowano w domach, nieraz zajmowały się tym całe wsie. Gotowe samowary oddawano raz w tygodniu lub raz na dwa tygodnie. 

Herbata z samowaru dawniej i dziś

Aby przyrządzić w samowarze herbatę należy napełnić go wodą i włożyć paliwo do komina. Najlepszym paliwem dla samowaru jest węgiel drzewny, drewno i szyszki sosnowe. Przy małym zużyciu paliwa woda w samowarze zagotowuje się szybko i długo trzyma ciepło. Po zagotowaniu na górze należy umieścić imbryczek do esencji. We współczesnych samowarach o pojemności 4,5-7 litrów woda powinna zagotować się po ok. 30 minutach. Następnie imbryczek należy wyparzyć, zalać herbatę do wysokości 1/4 pojemności i ponownie postawić na samowar. Po ok. 3-5 minutach dopełniamy imbryk wodą i czekamy jeszcze kilka minut, po czym rozlewamy herbatę do filiżanek lub szklanek z koszyczkiem. Herbatę można podawać z konfiturą lub kostkami cukru.

Dawniej, aby przyrządzić herbatę trzeba było "nastawić" samowar. W tym celu do specjalnej przymocowanej do samowaru rury nakładano węgiel. Następnie na rurze umieszczano kalosz i rozdmuchiwano żarzące się węgielki. Ten tradycyjny sposób rozpalania samowaru prezydent Putin zaprezentował Barackowi Obamie podczas jego pierwszej wizyty w Rosji. Obecnie takie "nastawianie" samowaru można zobaczyć jeszcze w mieście Gorodiec, gdzie mieści się największe w Rosji muzeum samowarów.

O czym śpiewa samowar?

Dzięki swojej formie wzmacniającej rezonans samowar posiada niezwykłą umiejętność wydawania dźwięków. Dźwięki te dokładnie oddają stadium gotowania, które osiąga woda. W pierwszym stadium samowar śpiewa, w drugim - szumi, a w trzecim - bulgoce.

Panuje powszechne przekonanie, że herbata z samowaru jest smaczniejsza niż z czajnika. Dlaczego? Otóż samowar zmiękcza twardą wodę. Podczas wrzenia nierozpuszczalne węglany odkładają się na ściankach komina i korpusu samowaru, a część osiada na dnie. Z tego powodu producenci samowarów nigdy nie umieszczają kranu przy samym denku.

Samowar - symbol i element kultury

Herbata trafiła na Ruś w XVII wieku i początkowo była uznawana za lekarstwo. Szybko jednak zyskała dużą popularność i stała się narodowym napojem. Surowy rosyjski klimat sprzyjał piciu gorącej herbaty, a ciepło samowara ogrzewało wychłodzone izby. Dzięki temu samowar stał się nieodłącznym elementem prawdziwego rosyjskiego domu, symbolem domowego ogniska i bogactwa. Samowar, będący nie tylko narzędziem kuchennym, ale też ozdobą domu, zaczęto traktować jak dzieło sztuki. 

Pyzaty krągły samowar jest bohaterem wielu przysłów i powiedzeń. Śpiewano o nim piosenki, opowiadano bajki. O biesiadach przy samowarze pisali najwybitniejszy rosyjscy pisarze i poeci. Żadne święto i żadna uroczystość nie mogły obejść się bez gorącej herbaty z samowara, który na stałe wszedł do rosyjskiej kultury i stał się ważnym elementem folkloru.